Ιστορικά Στοιχεία
Ο άνθρωπος παρατηρώντας τη φύση και κάνοντας χρήση των πόρων της, αναζήτησε σ’αυτήν την ανακούφιση και θεραπεία για τους σωματικούς του πόνους. Από πολύ νωρίς με την εμπειρία του κατάλαβε τη σημασία ιδιαίτερα που έχει το νερό, ως φυσικός πόρος. Οι αρχέγονοι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν το νερό από ένστικτο, προκειμένου να πλύνουν και να απαλύνουν τους πόνους από τις πληγές τους.
Με το νερό λοιπόν συνέδεσε ο άνθρωπος την ιδέα της ζωής, ενώ με την ξηρασία το θάνατο και την πνευματική αδράνεια. Το προσωποποίησε, έχτισε ναούς αφιερωμένους σε αυτό και προσέφερε θυσίες στο όνομά του.
[accordion]
[item title=”Ελληνική μυθολογία“]
Κάθε φορά που επιχειρεί κάποιος να κάνει ένα ταξίδι στις αρχές του πολιτισμού δεν μπορεί να μη συγκινηθεί από τους υπέροχους μύθους που επινόησε ο άνθρωπος, άλλοτε για να ερμηνεύσει κι άλλοτε για να εξευμενίσει τη φύση. Η ελληνική μυθολογία είναι πλούσια σε μνείες για το ζωογόνο ρόλο του νερού. Άλλοτε αυτό εξυμνείται ως θεότητα κι άλλοτε θεωρείται πηγή ζωής κι ενέργειας που χαρίζει δύναμη, ίαση, υγεία κι ευεξία. Πολλές από τις ιαματικές πηγές που είναι γνωστές σήμερα, συνδέθηκαν με συγκεκριμένες θεότητες. Η θεά Άρτεμις, προστάτιδα της φύσης και του νερού λατρευόταν στη Θερμή Λέσβου και στην Κασταλία πηγή, κοντά στο μαντείο των Δελφών. Στην πηγή των Θερμοπυλών μας ενημερώνει ο Παυσανίας πως συνήθιζε να λούζεται ο Ηρακλής και να ανακτά τις δυνάμεις του μετά από κάθε άθλο. Οι νύμφες, οι οποίες ήταν κόρες του Δία και ονομαζόταν Ναϊάδες και Υδριάδες, ήταν προστάτιδες των νερών. Κατοικούσαν στα γλυκά νερά και και διέθεταν μαγικές και μαντικές ικανότητες. Η θεά της νεότητας Ήβη λουζόταν στα ιαματικά νερά των Πατρών για διατήρηση της νεότητάς της, ενώ η πηγή της Υπάτης ήταν αφιερωμένη στη θεά Αφροδίτη.
Οι μύθοι φανερώνουν αντιλήψεις και αναλύουν νοοτροπίες, στάσεις και συμπεριφορές. Αποτυπώνουν κοινωνικά φαινόμενα, αποκαλύπτουν ήθη κι έθιμα και αναδεικνύουν την υδρολατρεία στην αρχαία ελληνική κοινωνία.
«Θερμοπύλαι κληθῆναι ἐπεί ἐκεῖ ἡ Ἀθηνά θερμά λουτρά τῷ Ἡρακλεῖ ἐποίησε.» Παυσανίας
[/item]
[item title=”Ομηρικά χρόνια”]
Η σημασία του νερού στη ζωή των αρχαίων, συνόδευε όλες τις εκδηλώσεις του ανθρωπίνου βίου. Αναφορές σε λουτρά και στην καθαρτήριο δύναμη του νερού μας παραδίδονται από τα χρόνια του Ομήρου. Κάθε θρησκευτική τελετή, δέηση, μύηση, κάθαρση νεκρού, προϋποθέτει νίψη ή λούση με νερό. Ο καθαρμός με νερό είναι επιβεβλημένος σε όλες τις σημαντικές στιγμές της ανθρώπινης ζωής: στη γέννηση, το γάμο, το θάνατο. Ο Όμηρος αναφέρει ότι ο Έκτορας φοβάται να κάνει σπονδή στο Δία «με τα χέρια άνιφτα». Στα Ομηρικά έπη βρίσκουμε μαρτυρίες για ψυχρά και για θερμά λουτρά, τα οποία φαίνεται να ήταν συνήθεια τόσο των ανδρών όσο και των γυναικών. Σε ένα περιστατικό από την Ιλιάδα, ο Οδυσσέας και ο Διομήδης στην επιστροφή τους από νυχτερινή επιδρομή, αφού έκλεψαν τα άλογα του Ρήσου, μπήκαν στη θάλασσα για να απαλλαγούν από τον ιδρώτα και έλουσαν το λαιμό και τους μηρούς τους. Στη συνέχεια μπήκαν στα θεμά λουτρά για να λουσθούν.
«ἡ δὲ τετάρτη ὕδωρ ἐφόρει καὶ πῦρ ἀνέκαιε
πολλὸν ὑπὸ τρίποδι μεγάλῳ· ἰαίνετο δ’ ὕδωρ. αὐτὰρ ἐπεὶ δὴ ζέσσεν ὕδωρ ἐνὶ ἤνοπι χαλκῷ,ἔς ῥ’ ἀσάμινθον ἕσασα λό’ ἐκ τρίποδος μεγάλοιο,
θυμῆρες κεράσασα, κατὰ κρατός τε καὶ ὤμων,
ὄφρα μοι ἐκ κάματον θυμοφθόρον εἵλετο γυίων.
αὐτὰρ ἐπεὶ λοῦσέν τε καὶ ἔχρισεν λίπ’ ἐλαίῳ(..)» (Οδ. Κ’358-364)
(η τέταρτη νερό κουβάλησε, και κάτω από τριπόδιτρανό φωτιά μεγάλη εκόρωσε. Σε λίγην
ώρα επήρε να χλιαίνει το νερό᾿ σαν έβρασε στο αστραφτερό μπακίρι,με κρύο γλυκά μου το
συγκέρασε και στο λουτρό με βάζει· κι απ᾿ το τρανό τριπόδι παίρνοντας, από
κεφάλι κι ώμους με περεχούσεν, ως που ο κάματος αφήκε το κορμί μου. Κι ως πια
με απόλουσε και με άλειψε με μυρωμένο λάδι(…) )
[/item]
[item title=”Αρχαία Ελλάδα”]
Δεν υπάρχει αμφιβολία πως το υδροχαρές πνεύμα των Αχαιών κληρονομήθηκε και στους Έλληνες των μετέπειτα χρόνων.Στην αρχαία Ελλάδα υπήρχαν λουτρά που χρησιμοποιούνταν για καθαριότητα και τόνωση και λουτρά για θεραπευτικούς σκοπούς. Ο σπαρτιατικός, πειθαρχημένος τρόπος ζωής, επέβαλε στους Λακεδαίμονες να λούζονται στα ψυχρά νερά του ποταμού Ευρώτα για σκληραγώγηση. Αντίθετα οι Αθηναίοι, ανάλογα με τις περιστάσεις, έκαναν χρήση θερμών και ψυχρών λουτρών, τα οποία και θεωρούσαν παράγοντα υγείας και πολιτισμού. Οι Μακεδόνες προτιμούσαν τα ψυχρά λουτρά, καθώς πίστευαν πως τα θερμά προκαλούσαν μαλθακότητα. Ο Μέγας Αλέξανδρος, όταν βρέθηκε μπροστά στο πολυτελέστατο λουτρό του Δαρείου διερωτήθηκε: « δύναται τις διοικῆσαι ἄνδραςἐν μέσω τοιαύτης μαλθακότητος;»
Τα λουτρά στην αρχαία Ελλάδα ήταν συνδεδεμένα με τις αντιλήψεις, τα ήθη κι έθιμα, τις κοινωνικές συνθήκες της εποχής.
Οι αρχαιότερες λουτρικές εγκαταστάσεις που γνωρίζουμε, λειτούργησαν στη Σύβαρη, αρχαία πόλη της Μεγάλης Ελλάδας στη Νότια Ιταλία, τέλος του 6ου π.Χ. αιώνα. Οι κτιριακές εγκαταστάσεις αλλά και η διαδικασία του λουτρού στα αρχαία ονομάζεται «βαλανείον». Βαλανεία βρίσκουμε στην Αθήνα από τον 5ο π.Χ. αιώνα, αλλά η διάδοση τους συνεχίζει να είναι μεγάλη και κατά τους ελληνιστικούς χρόνους. Τα βαλανεία ήταν δημόσια ή ιδιωτικά και βρίσκονταν συνήθως κοντά σε γυμνάσια.
Τον 6ο και 5ο π.Χ. αιώνα, την προ-Ιπποκρατική περίοδο, η ιατρική τέχνη ασκούνταν στα Ασκληπιεία, τα οποία λειτουργούσαν ως χώροι λατρείας και ως θεραπευτικά κέντρα. Στα Ασκληπιεία η θεραπευτική αγωγή εφαρμοζόταν σε τρία επίπεδα: η γενική για όλους τους επισκέπτες, η προπαρασκευαστική για τη θεραπεία του ασθενούς και η ειδική για κάθε αρρώστια. Τα τρία σημαντικότερα Ασκληπιεία ήταν της Τρίκκης (γενέτειρας του Ασκληπιού), της Επιδαύρου και της Κω. Το Ασκληπιείο της Επιδαύρου θεωρείται ότι αποτελεί το κατ’εξοχήν ιερό της υδρολατρείας και υδροθεραπείας. Το Ασκληπιείο της Κω είχε λουτήρες για την υδροθεραπεία και κρήνες με άφθονο νερό. Σημαντικό επίσης ήταν το Ασκληπιείο της Περγάμου, πατρίδας του Γαληνού.
Ο Ιπποκράτης (460- 375 π.Χ.), ο οποίος θεωρείται ο πατέρας της ιατρικής επιστήμης και της υδροθεραπείας ήταν ο πρώτος που μελέτησε συστηματικά τη θεραπευτική χρήση των θερμών και ψυχρών λουτρών και την αποσυνέδεσε από τη θρησκεία. Ο ίδιος ταξινόμησε τα νερά σε τρεις κατηγορίες: νερό πόσιμο, νερό αλμυρό και νερό θαλασσινό (ύδωρ ποτόν, αλμυρόν, θάλασσα). Με τον όρο «νερό αλμυρό» εννοούσε τα ιαματικά νερά. Στα έργα του τόνισε την επίδραση του κλίματος, των μορφολογικών συνθηκών και της διατροφής στην ανθρώπινη υγεία. Το σύνολο του έργου του Ιπποκράτη για τα νερά και το κλίμα, αποτελεί αναμφισβήτητα την πρώτη κλινική υδροθεραπεία, την οποία κληροδότησε στις μεταγενέστερες γενιές. Οι αντιλήψεις του για το κλίμα και τις θεραπευτικές ιδιότητες των νερών και των λουτρών θα αποτελέσουν τη βάση πάνω στην οποία θα συγκροτηθεί η επιστήμη της κλιματοθεραπείας και της υδροθεραπείας.
«Μέγισται μὲν οὖν εἰσιν αὗται τῆς φύσιος αἱ διαλλαγαί, ἔπειτα δὲ καὶἡ χώρη, ἐν ᾗἄν τις τρέφηται καὶ τὰὕδατα. εὑρήσεις γὰρ ἐπὶ τὸ πλῆθος τῆς χώρης τῇ φύσει ἀκολουθέοντα καὶ τὰ εἴδεα τῶν ἀνθρώπων καὶ τοὺς τρόπους.» (Ιππ. Περί αέρων, υδάτων, τόπων)
[/item]
[item title=”Ρωμαϊκή εποχή”]
Η αγάπη των Ελλήνων για τα λουτρά κληροδοτήθηκε και αναπτύχθηκε από τους Ρωμαίους. Οι Ρωμαίοι υπήρξαν πραγματικοί λάτρες των λουτρών, καθώς το λούσιμο ήταν γι’αυτούς κοινωνική υποχρέωση και οι μη λουόμενοι τιμωρούνταν. Ξακουστά ήταν τα δημόσια λουτρά τους, που καλούνταν θέρμες, και τα οποία χρησίμευαν τόσο στην προσωπική υγιεινή όσο και στην κοινωνικοποίηση. Σημαντικό ρόλο στην ανοικοδόμηση των λουτρών και στην ανάπτυξη της λουτροθεραπείας, έπαιξε η πρόοδος που συντελέστηκε στα υδραυλικά συστήματα νερού. Τα ρωμαϊκά λουτρά, σε κάθε γωνιά της αυτοκρατορίας ήταν τεράστια και πολυτελή και λειτουργούσαν εκτός των άλλων ως χώροι επικοινωνίας και διασκέδασης. Στον υδροθεραπευτικό τομέα γνωρίζουμε ότι πολλοί έλληνες γιατροί ασχολήθηκαν στη Ρώμη με τα θερμά λουτρά. Ένας από αυτούς ήταν κι ο Έλληνας φιλόσοφος και γιατρός Γαληνός. Η μεγάλη σημασία που αποδίδει ο Γαληνός στο νερό φαίνεται στο σύγγραμα του «Περὶ κράσεως καὶ δυνάμεως τῶν ἁπλῶν φαρμάκων» όπου γράφει: « ἔστω δὴ πρῶτον ἡμῖν ὕδωρ εἰς σκέψιν προβεβλημένον, ὅτι καί κοινότατον ἅπασιν ἀνθρώποις ἐστίν, ὑγιαίνουσίν τε καί νοσούσι, καί ἀναγκαιότατον τήν ζωήν.»Σήμερα στον ελληνικό χώρο σώζονται ρωμαϊκά λουτρά στους Φιλίππους Καβάλας, στην αρχαία Ολυμπία, στη Μυτιλήνη κ.ά.
[/item]
[item title=”Βυζαντινή εποχή“]
Τα λουτρά αποτέλεσαν ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της αστικής ζωής κατά τη βυζαντινή περίοδο. Εκτός από την κύρια λειτουργία τους ως χώροι καθαρισμού του σώματος, τα λουτρά ήταν επίσης κέντρα κοινωνικής ζωής, αλλά και τόποι συνάντησης και ψυχαγωγίας, όπου οι Βυζαντινοί περνούσαν ένα μεγάλο μέρος της ημέρας τους. Εκεί, οι κάτοικοι των πόλεων, και ιδιαίτερα οι γυναίκες που δεν είχαν πολλές ευκαιρίες για δημόσιες εμφανίσεις, είχαν την ευκαιρία να απολαύσουν το μπάνιο τους, να συναντήσουν φίλους και να ενημερωθούν για ποικίλα ζητήματα. Τα λουτρά λειτουργούσαν όλες τις ημέρες της εβδομάδας και τα επισκέπτονταν άνθρωποι κάθε φύλου, ηλικίας και κοινωνικής τάξης. Η χρήση των ιαματικών λουτρών περιορίστηκε από τον 7ο αιώνα μ.Χ. εξαιτίας της μείωσης του πληθυσμού, της έλλειψης νερού και του υψηλού κόστους συντήρησής τους. Μερικά σημαντικά ιστορικά γεγονότα που αναφέρονται στις ιαματικές πηγές και τα λουτρά και από τα οποία αντλούμε πληροφορίες είναι τα εξής: η αγία Ελένη επιστρέφοντας από την Ιερουσαλήμ στην Κωνσταντινούπολη σταμάτησε για λουτροθεραπεία στις ιαματικές πηγές του λιμανιού της Πυθίας στην Προποντίδα. Κατά την παραμονή της γκρέμισε το ιερό του Ασκληπιού δίπλα στις ιαματικές πηγές και στη θέση του διέταξε να χτισθούν θολωτές θέρμες. Ο Ιουστινιανός ανακαίνισε επίσης τις εγκαταστάσεις των ιαματικών πηγών της Προύσας, οι οποίες αρχικά είχαν κατασκευαστεί από τον έπαρχο Βιθυνίας Πλίνιο το νεώτερο. Τα λουτρά και η υδροθεραπεία συνέχισαν να απασχολούν τους βυζαντινούς λογίους και τα μεταβυζαντινά χρόνια. Συνοψίζοντας, αξίζει να σημειωθεί ότι κατά τη βυζαντινή περίοδο, και παρά τις αντιρρήσεις ορισμένων πατέρων της εκκλησίας, η χρήση των λουτρών και της υδροθεραπείας είναι γεγονός αδιαμφισβήτητο. Η χρήση τους ωστόσο έπαψε με το πέρας της βυζαντινής περιόδου και η λουτροθεραπεία περιορίστηκε στα κοινά λουτρά του ισλαμικού κόσμου. Σήμερα στον ελληνικό χώρο σώζονται βυζαντινά κτίσματα λουτροθεραπείας συγκεκριμένα στη μονή Καισαριανής, στο Λαγκαδά, Τραϊανούπολη Έβρου, Θέρμων Νιγρίτας, Απολλωνία Θεσσαλονίκης, Σιδηρόκαστρο και Άγκιστρο Σερρών κ.α.
[/item]
[item title=”Οθωμανική εποχή“]
Τα τουρκικά λουτρά (χαμάμ) είναι είτε τα ίδια τα βυζαντινά λουτρά που κατέσχεσαν οι Τούρκοι είτε αντίγραφά τους, σε πολλές περιπτώσεις χτισμένα από Βυζαντινούς αρχιτέκτονες. Το Caramanhamami, το πρώτο λουτρό που έχτισαν οι Τούρκοι στην Πόλη το 1460, με διαταγή του Μωάμεθ του Πορθητή, ήταν έργο του Έλληνα αρχιτέκτονα Χριστόδουλου. Επικράτησε να λέγονται τουρκικά από τους πρώτους Άγγλους επισκέπτες της Κωνσταντινούπολης, οι οποίοι, βλέποντας τα παλιά βυζαντινά λουτρά που εξακολουθούσαν να λειτουργούν, έβγαλαν το συμπέρασμα ότι ήταν τουρικά.
Σε κάθε πόλη της Μακεδονίας και της Θράκης που κατελάμβαναν οι Οθωμανοί, το πρώτο έργο που κατασκεύαζαν ήταν λουτρά. Η εξέλιξη των λουτρών στην οθωμανική περίοδο αφορούσε κυρίως στη βελτίωση του συστήματος κυκλοφορίας του ζεστού νερού και του αέρα μέσα στους τοίχους με σωλήνες, για την καλύτερη θέρμανση των χώρων.
[/item]
[item title=”Νεότερη Ελλάδα”]
Από το 1480 περίπου και μετά, η επιστήμη άρχισε να εξελίσσεται με γοργά βήματα. Νέες επιστημονικές θεωρίες ήρθαν στο προσκήνιο, νέες μελέτες και πρακτικές άρχισαν να εφαρμόζονται. Μέσα στο πλαίσιο αυτό ξεκίνησε να τεκμηριώνεται και ο χημισμός του νερού και εμφανίζεται η ιατρική υδρολογία. Στους νεότερους χρόνους, το ενδιαφέρον για την καταγραφή, τη μελέτη και εκμετάλλευση των ιαματικών πηγών, ξεκίνησε από την Καποδιστριακή διακυβέρνηση. Το 1845 η βασίλισσα Αμαλία εκδήλωσε το ενδιάφερον της, καθώς μετέβαινε για λουτροθεραπεία στην Κύθνο, κι έτσι κτίσθηκε ειδικό κτίριο λουτρών με μαρμάρινους λουτήρες. Το 1877 αρχίζει και η επανάχρηση των ιαματικών λουτρών της Αιδηψού, τα οποία είχαν καταστραφεί από τους Τούρκους το 1814 και η Ευβοϊκή λουτρόπολη γίνεται πόλος έλξης τουριστών. Το 1925 άρχισε η οργάνωση των ιαματικών πηγών Λαγκαδά που κτίσθηκαν από τον στρατιωτικό γιατρό Ιουστινιανό το 900 μ.Χ. , ενώ το 1926 άρχισε και η αξιοποίηση των ιαματικών πηγών Καμένων Βούρλων. Από το 1931 άρχισε μια πληρέστερη έρευνα για την καταγραφή των ιαματικών πηγών της χώρας και παράλληλα εκδόθηκε ο χάρτης ιαματικών πηγών και ατμοθέρμων από την υπηρεσία ξένων και εκθέσεων. Το 1938 η διεύθυνση ιαματικών πηγών και εκθέσεων επιμελήθηκε μιας σπουδαίας μελέτης όλων των μεταλλικών πηγών της Ελλάδας. Με τη μελέτη αυτή εντοπίσθηκαν νέες περιοχές με φυσικές μεταλλικές αναβλύσεις και σημειώθηκαν γνωρίσματα που μέχρι τότε ήταν άγνωστα. Από το 1925 περίπου μέχρι και το 1950 οι λουτρότοποι της χώρας γνώρισαν αναμφισβήτητα μια περίοδο ακμής. Το 1983 ιδρύθηκε στα Καμένα Βούρλα ο Σύνδεσμος Δήμων και Κοινοτήτων Ιαματικών Πηγών Ελλάδας, με στόχο τη μελέτη, προστασία και αξιοποίηση των ιαματικών φυσικών πόρων.
Από την αρχαία Ελλάδα μέχρι σήμερα ο άνθρωπος φροντίζει την υγεία του με τη χρήση ιαματικών φυσικών πόρων. Η κυρίαρχη ιπποκρατική αντίληψη ότι η θεραπευτική αγωγή πρέπει να γίνεται σε ένα ευχάριστο και υγιεινό περιβάλλον, παραμένει διαχρονική και αναλλοίωτη στο χρόνο. Οι λουτρότοποι της Ελλάδας παρέμειναν στους αιώνες χώροι θεραπείας, ψυχαγωγίας, συναντήσεων. Σήμερα είναι επιτακτική η ανάγκη ο επισκέπτης να αξιοποιήσει και να αυξήσει τις ατομικές του ικανότητες και μέσω των ιαματικών φυσικών πόρων να καλλιεργήσει τη σωματική και ψυχική του υγεία.
[/item]
[/accordion]
